GECE ÇALIŞMASINDA FAZLA MESAİ HESAPLAMASI

    Gece çalışması; 4587 sayılı İş Kanun’unun 69. Maddesinde “Çalışma hayatında "gece" en geç saat 20.00'de başlayarak en erken saat 06.00'ya kadar geçen ve her halde en fazla onbir saat süren dönemdir.” tanımlaması ile düzenleme alanı bulmuştur. Her ne kadar hukukumuzda uygulama olarak gece döneminde çalışma veya gündüz döneminde çalışma ayrımı bulunmasa dahi kanun lafzından söz konusu saat dilimleri dahilinden çalışılması halinde gece çalışması madde başlıklı hüküm uygulanmaktadır. (Baki Oğuz Mülayim, İş Hukukunda Gece Çalışması (Adalet 2016) 146; Mollamahmutoğlu, Astarlı and Baysal, İş Hukuku (n 8) 348.) 

Söz konusu hükmün uygulanabilmesi için gece çalışmalarına bazı sınırlamalar getirilmiştir. Nitekim; “İşçilerin gece çalışmaları yedibuçuk saati geçemez. Ancak, turizm, özel güvenlik, sağlık hizmeti ve 30/5/2013 tarihli ve 6491 sayılı Türk Petrol Kanunu uyarınca petrol araştırma, arama ve sondaj faaliyetleri kapsamında yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir”.(m. 69/3) “Gece çalışmasında işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.” (m.41/4)  Ayrıca işçinin sağlık durumunun gece çalışmasına uygun olması gerekmekte olup bir diğer sınırlama ise gündüz ve gece devamlı işçi çalıştırılması ihtiyacı, İş Kanununda belirtilen (m.76/2) nitelikleri dolayısıyla durmaksızın birbiri ardına işçi postaları ile yürütülen işler ile ilgili olabileceği gibi bu nitelikte bir iş olmaksızın işverenin böyle bir uygulamaya karar vermesi durumunda da söz konusu olabilir. “Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları kullanılan işlerde, bir çalışma haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci çalışma haftası gündüz çalıştırılmaları suretiyle postalar sıraya konur. Gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir. (m.69/7) Postası değiştirilecek işçi kesintisiz en az onbir saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz.(m.69/son)

İfade edildiği üzere mevzuatımızda gece çalışma süresi ile ilgili olarak belirlenen temel düzenleme, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 69. maddesinin üçüncü fıkrasında yer almakta olup, buna göre gece çalışmasının süresi, esas olarak yedi buçuk saati aşmamalıdır. Yargıtay içtihatları, gece çalışmasının yedi buçuk saati aşması halinde, söz konusu ihlalin, işçiye fazla mesai ücreti talep etme hakkı doğuran bir durum teşkil ettiğini ifade etmektedir. Nitekim; Yargıtay 22. Hukuk Dairesinin kapatılması sonrasında Başkan ve Üyelerinin Yargıtay 9.Hukuk Dairesinde görevlendirilmesi üzerine her iki Daire kararlarında uyuşmazlık konusu hususlar görüşülmüş ve uygulamanın aşağıdaki gibi birleştirilmesine karar verilmiştir:

Haftalık 45 saati aşmayan hallerde (günlük 11 saatin veya gece 7.5 saatin aşılması gibi) fazla çalışma alacağının hesaplanma yöntemi:

Haftalık çalışma süresinin 45 saati aşmadığı ancak günlük 11 saati aşan ve gece çalışmaları ile ağır ve tehlikeli işlerde 7.5 saatlik çalışma sınırını aşan çalışmalar Yargıtay uygulaması gereği fazla çalışma olarak değerlendirilmektedir. Sözü edilen yasak çalışmaların karşılığı % 50 zamlı olarak (saat ücretinin % 50 fazlasıyla) ödenmelidir. Başka bir anlatımla salt haftalık 45 saat olan çalışma süresinin aşılmadığından ve fazla çalışmanın zamsız kısmının maktu aylık ücret içinde ödendiğinden söz edilerek saat ücretinin yarısı üzerinden hesaplamaya gidilemez.

Yargıtay 9. Hukuk Dairesi 2015/32990 E. 2019/7188 K. 29.03.2019 Tarihli İlamı uyarınca;

“…Gece çalışmasında fazla mesai yasak çalışma niteliğindedir. Bu nedenle gece çalışması yapılan haftada, bu haftanın öncesi ve sonrası haftalarda çalışma süresi 45 saati aşmasa da her gece çalışması yapılan gün, ara dinlenme düşüldükten sonra arta kalan gece çalışmasının 7,5 saati aşan kısmı fazla mesai ücreti olarak hesaplanmalıdır.”

    Yargıtay kararlarından da anlaşılacağı üzere gece 7,5 saati aşan çalışmaların fazla mesai olarak hesaplanması gerektiği hususunda bir görüş ayrılığı bulunmamaktadır. Bu hesaplama yapılırken, işçinin her ne kadar haftalık çalışma süresi 45 saati aşmamakta ise de; 20:00-06:00 saatleri arasına denk gelen çalışmalar gece çalışması olup, gece yapılan çalışmalarda, haftalık çalışma süresi 45 saati geçmese dahi, günde 7,5 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. 

Söz gelimi, 16/01/2025 – 22/01/2025 tarihleri arasında 21 saat gündüz ve 31,5 saat gece çalışması yapılmış olduğu kabul edildiğinde ve olağan hesaplama yapıldığında gece ve gündüz saatleri toplanır. Toplam 52,5 saatlik haftalık çalışma fazla mesai yapıldığını ortaya koymakta ise de gece çalışması mevcut olduğundan bu durum ayrıca hesaplama yapılmasına sebebiyet verir. Nitekim; olağan hesaplama yapıldığında gece ve gündüz saatleri toplanır ve 7,5 saat fazla çalışma yapıldığı söylenebilir. Ancak gece çalışması hesap yapıldığında ayrıca hesaplanır ki bu da toplam 3 gün 10.5 saatten gece çalışması yapmış olduğu sonucunu doğurur. Bu durumda Günde 3 saat fazla çalışma yaptığı kabul edilerek toplam 9 saat fazla gece çalışması yaptığı sonucuna varılmalıdır. 

Veya bir başka örnek olarak bir işçinin haftada 4 gün, günde 10,5 saat çalıştığı ve haftalık 45 saati aşan çalışması bulunmadığını, haftada 42 saat çalıştığını varsayarsak yine 20:00-06:00 saatleri arasında yapılan çalışmaları varsa bu çalışmalar gece çalışması olup, gece yapılan çalışmalarda, haftalık çalışma süresi 45 saati geçmese dahi, günde 7,5 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle örnek olarak 5 Ekim 2024 tarihinde 20:00-08:00 saatleri arasında çalışan işçi günde 12-1,5=10,5 saat gece çalışması yapmış, 10,5-7,5=3 saat fazla çalışma ücretine hak kazanmıştır.

Sonuç itibariyle gece çalışması, bireylerin biyolojik ihtiyaçları doğrultusunda uykuya ihtiyaç duydukları saatlerde gerçekleştirilen bir faaliyet olduğundan, özel düzenlemelere tabi tutulan bir çalışma türüdür. Bu bağlamda, gece vaktinde yapılan işler ile gündüz saatlerinde gerçekleştirilen işler arasında eşit bir şekilde değerlendirilmemesi gerektiği öngörülmektedir. Bu çerçevede, yazımızda öncelikli olarak gece çalışma sürecinin karakteristikleri incelenmiş ve mevcut mevzuat ve yüksek mahkeme yargı kararları çerçevesinde hesaplamayı, örneklerle ortaya koymaya çalıştık.

Av. Ecenur GÖNÜL